Dyma’r corff sy’n rheoli’r Antur ac mae iddo hyd at ddeuddeg o aelodau. Y Senedd sy’n gyfrifol am redeg yr Antur o fis i fis, yn yr un modd ag y rhedir cwmni gan fwrdd cyfarwyddwyr. Dewisir y Senedd yn y Cyfarfod Cyffredinl Blynyddol. Gwnaed ymgais i dorri ar awyrgylch sych arferol ‘Cyfarfodydd Blynyddol’ drwy cael siaradwyr gwadd a chynnig paned o de, Cafwyd anerchiad er enghraifft gan y Tad Tomas O’Murchu o Oilean Cleire, a cafwyd pump o enethod lleol yn arddangos y dillad a wnaed yn Llanaelhaern. Erbyn Mehefin 1974 roedd tua £1,000 wedi ei fuddsoddi yn Antur Aelhaearn ac roedd y Senedd yn barod i ystyried beth a fyddai ei hanturiaeth gyntaf. Digwyddwyd gweld hysbyseb gan fachgen lleol, a oedd bryd hynny yn was sifil yn Aberystwyth, yn nodi ei fod eisiau ymsefydlu fel crochenydd mewn ardal Gymreig. Roedd ei deulu yn hanu o Nefyn ac, er iddo gael ei fagu yn Lerpwl, roedd yn awyddus i ddysgu Cymraeg, ac yn wir roedd wedi llwyddo i wneud hynny i raddau helaeth. Bu i’r Senedd gyfweld Steffan Rhys, ac er fod nifer o grochenyddion yn yr ardaloedd cyfagos penderfynwyd ei gyflogi ar raddfa fechan. Cael gweithdy addas oedd y prif broblem bryd hwnnw, yn ogystal â ceisio cael cartref i Steffan Rhys. Yng Nghorffennaf 1974 cafwyd caniatâd i ddefnyddio modurdy Bryn Meddyg (cartref Carl a Dorothi Clowes) fel crochendy dros dro. Erbyn canol yr Haf roedd hi’n amlwg fod Antur Aelhaearn yn cael cyhoeddusrwydd annisgwyl. Dechreuodd erthyglau amdani ymddangos ym mhapurau Llundain a Lloegr yn gyffredinol, yn ogystal â’r y papurau Cymreig. I fanteisio ar y diddordeb eang yma aethpwyd ati i gynnal arddangosfa lwyddiannus yn yr ysgol. Cafwyd hawl gan y Pwyllgor Addysg i ddefnyddio’r ysgol am pum wythnos yn ystod gwyliau’r Haf- a hynny yn ddi-dâl. Ymwelodd tua 2,000 o bobl a’r Arddangosfa lle y cafwyd esboniad o’r ymgyrch ers 1970 trwy arddangos toriadau papur newydd, llythyrau ac ati. Hefyd yno roedd cynnyrch cyntaf Antur Aelhaearn sef crochenwaith Steffan Rhys. Rhoddwyd y cyfle hefyd i bob crefft a wnaethpwyd yn lleol gael ei harddangos. Roedd un rhan o’r Arddangosfa wedi’i neilltuo oddi wrth y gweddill. Roedd hon yn ymwneud â’r ymweliad i Oilean Cleire, a chyda chymorth map, lluniau a chynnyrch yr ynys, amlinellwyd y ddolen gyswllt. Neilltuwyd cornel arall i amlen arbennig a oedd ar werth – amlen gyda cherdyn eglurhaol oddi mewn iddi ac arni stamp dileu gan Swyddfa’r Post i gofnodi’r ffaith mai Antur Aelhaearn oedd y Gymdeithas Gydweithredol Bentrefol gyntaf yng ngwledydd Prydain Yn ystod haf 1974 daeth cwmni ryngwladol enwog Knitmaster i gysylltiad â’r Antur, ar ôl gweld eitem ar y rhaglen newyddion News at Ten, a bu i un o gyfarwyddwyr y cwmni sef y Br Roly Groome ymweld â Llananelhaearn. Awgrymodd y byddai diwydiant gweu yn yr ardal yn llwyddiannus iawn a soniodd am ei lwyddiant mawr yn yr Alban, Iwerddon a Swydd Efrog. Daeth a pheiriannau ac enghreifftiau gydag ef er mwyn iddo allu profi ei bwynt. Wrth gofio am gymeriad yr ardal a’r cefndir lleol o wau gartref cymeradwyd y syniad gan y Senedd. Prynwyd dau beiriant a chafwyd dau arall yn rhodd. Ar y dechrau defnyddiwyd y peiriannau mewn cartrefi, yna symydwyd y gwaith i garafan fechan a brynwyd yn rhad ac a beintiwyd gan aelodau’r antur. Lleolwyd hon ar dir yr Anrur, gobeithwyd hyfforddi dau neu dri o bobl gyda’i gilydd ond ni fu hyn yn llwyddiant gan ei bod yn rhy oer yn y garafan. Ar y pryd roedd ansicrwydd ynglŷn â beth i’w gynhyrchu gan nad oedd steil arbennig na phatrwm wedi ei benodi. Lluniodd dwy ferch o’r ardal, Joy a Sylfia Williams, gardiau Nadolig erbyn Nadolig 1974 a gwerthwyd 10,000 Gwnaethwyd yr un peth yn 1976 a cyhoeddwyd calendr ym 1975. Yn ystod gaeaf 1975, mewn cydweithrediad â’r Cyngor Sir, dechreuodd Antur Aelhaearn ddosbarthiadau nos Dysgu Cymraeg. Parhaodd y cyrsiau am dair blynedd gyda’r nifer a oedd yn eu mynychu yn amrywio rhwng 8 a 10. Yn y Cyfarfod Blynyddol yn 1975 sefydlwyd Cyfeillion yr Antur i geisio hybu’r cydbwysedd cymdeithasol i’r datblygiadau. Prif nod y cyfeillion oedd cynnal Eisteddfod yn Llanaelhaearn a hynny am y tro cyntaf ers 1926, bron i hanner can mlynedd ynghynt. Cynhaliwyd nifer o weithgareddau er mwyn sicrhau cronfa angenrheidiol, a chafwyd eisteddfod lwyddianus iawn yn yr hydref. Mae’r Eisteddfod yn dal i fynd yn ei blaen heddiw yn ei chartref newydd – Canolfan y Babell. Ym mis Awst derbyniodd Carl Clowes alwad ffôn gan ddiwydiannwr o Birmingham. Roedd wedi darllen am yr Antur yn y Birmingham Daily Post a theimlai y gallent fod o gymorth i’w gilydd. Yn ddiweddarach death y Br Hartheimer o Shaw Munster Cyf., Birmingham i Lanaelhaearn i weld Antur Aelhaearn ac i roi ei syniadau gerbron y Senedd. Dywedodd y byddai ef y gallu sicrhau gwaith i’r Antur yn y farchnad bathodynnau enamel petai adeilad a gweithwyr addas iddo yn lleol. Ymddangosai yn syniad da. Ei gwmni ef a fyddai’n gyfrifol am ddysgu’r dechneg a thalu’r cyflogau. Cafwyd sicrhad mai dim ond pobl leol a fyddai yn cael eu cyflogi ac y buasent yn gweithio ar yr un telerau a’r gweithwyr yn y brif ffatri. Cytunodd y Senedd ar hyn ac aethwyd ati i chwilio am adeilad addas i gynnal y gwaith. Rhyw ddau fis wedyn roedd yr ymdrech i gael adeilad addas yn dal i fynd ymlaen. Roedd teimlad fod cyfle da yn llithro trwy eu dwylo. Tua’r amser yma rhoddwyd ¾ erw o dir yn rhodd i’r Antur, roedd y tir yma yn ymyl y briffordd ynghanol y pentref. Felly, teimlai’r aelodau mae hwn oedd y cyfle i godi adeilad eu hunain ar y tir at bwrpas y gwaith. Er fod yr Adran Gynllunio wedi gwrthod caniatâd i un o cyn-berchnogion y tir adeiladu tai arno roedd yr Antur yn gobeithio y byddent yn cael caniatâd cynllunio oherwydd:-
- Cais ydoedd i gael canolfan gwaith, a olygai waith yn lleol. Yr oedd diweithdra a diboblogi yn uchel yn yr ardal.
- Roedd y cais am yn mynd o flaen Awdurdod newydd, sef Cyngor Dosbarth Dwyfor, a fyddai gobeithio gyda agwedd wahanol tuag at ddatblygiadau ô’r fath
- Y faith bod 160 o’r pentrefwyr. A gynrychiolai Anrur Aelhaearn, ytu ol i’r cais, gyda chefnogaeth y Cyngor Cymuned lleol.
Gwireddwyd gobeithion y pentrefwyr a rhoddwyd caniatâd cynllunio. Dechreuodd y gwaith adeiladu ar y safle yn fuan yn 1975. Yn sgil yr hawl cynllunio fodd bynnag fe ddaeth problemau. Cyhuddwyd y Cyngor o fod yn rhagfarnllyd wrth roi caniatâd cynllunio i Antur Aelhaearn i ddatblygu’r safle. Rhaid pwysleisio nad achwyn ar ran sawl a oedd wedi gwneud cais i godi tai cynt oedd hyn, ond gan ŵr busnes lleol, ac yntau newydd wrthod y cyfle am gynnig cyntaf i brynu’r tir. Pan wnaethpwyd cŵyn yn ffurfiol yn erbyn y Cyngor, death y mater i sylw’r Ombwdsman ac fe gafwyd Cyngor Dosbarth Dwyfor yn euog o ddangos ffafriaeth at Antur Aelhaearn. Rhaid cofio yma nad oedd unrhyw aelod o’r Antur yn cael unrhyw enillion o’r fenter. Yn syml, menter er lles y gymdeithas ydoedd. Adeiladwyd y ganolfan a symudodd Shaw Munster Cyf. i mewn iddi ddiwedd Awst 1975. Roedd gwaith i wyth o bobl a oedd yn fuan iawn wedi cynyddu i ddeg. Agorwyd yr adeilad yn swyddogol ar 20, Rhagfyr 1975 gan Dafydd Wigley, yr aelod Seneddol lleol, gyda Mr J. O. Roberts a’r Dr Eirwyn Ll. Evans yn annerch ar ran Cyngor Sir Gwynedd a Mr R. Edgar Jones, cadeirydd Cyngor Dwyfor, ar ran y Cyngor hwnnw. Yn arwain yr anthem genedlaethol roedd Seindorf Trefor. Adeiladwyd y ganolfan yn gyfangwbwl gan adeiladwyr lleol. Daeth y briciau o Drefor a defnyddiwyd gwenithfan lleol i roi wyneb ar ran o’r adeilad. Cafwyd bil am £11,000 am yr adeilad. Defnyddiwd buddsoddiadau’r Antur a rhoddion nifer fawr iawn o gefnogwyr i godi’r swm yma a sicrhawyd morgais o £6,000 gan awdurdod lleol ar gyfradd safonol o lôg. Ar y dechrau, ar gyfer Shaw Munster Cyf. yn unig yr oedd y ganolfan ond fel yr aeth y cynllun rhagddo, ychwanegwyd darn at yr adeilad gwreiddiol i’w ddefnyddio fel crochendy, adran wau, swyddfa a thoiledau. Wedi’r holl waith caled siom fawr fu i Carl Clowes dderbyn neges ffôn yn oriau man y bore. Roedd gweithiwr o’r becws lleol wedi gweld car wrth ymyl adeilad yr Antur ac wedi sylwi fod sloganau wedi eu peintio ar y ffenestri a’r waliau. Er i Carl Clowes ymweld â’r safle ni allai neb wneud dim tan y bore wedyn. Er i rif y car sef KBD 902F ddod i law ac i’r heddlu ddod o hyd i dun o baent a oedd yn gysylltiedig a’r difrod mewn iard yng nghefn tŷ yn yr ardal, ni fu erlyniad. Hefyd yn 1974 roedd cwmni rhyngwladol enwog Knitmaster wedi cysylltu â’r Antur. Roeddynt wedi gweld eitem ar y rhaglen o’r ardal fynd draw i’r ynys, gan aros yn nhai’r ynyswyr. Trefnwyd y daith ar gyfer Awst 1975, yn wir hon oedd y cyntaf o sawl antur gan i rai o drigolion Llanaelhaearn ymweld â Inis Mor yn1977, ac i ynys Barra (un o ynysoedd Heledd) yn 1979. Erbyn 1975 teimlai’r Senedd y dylai Steffan Rhys gael prentis er mwyn ehangu’r crochendy. Hysbysebwyd y swydd cyn gwyliau’r pasg ond ychydig o wythnosau yn ddiweddarach rhoddodd Steffan Rhys rybudd ei fod yn rhoi gorau i’w swydd, ac ymhen ychydig symudodd ef a’i deulu o’r pentref. Ar ôl cyfweld a’r ymgeiswyr penderfynnwyd cynnig y swydd i Sioned Huws, merch ifanc yn hanu o Wynedd ond yn gweithio yng Nghaerdydd ar y pryd. Yn ffodus iawn cynigiodd Pilling Pottery o swydd Caerhirfryn hyfforddi Sioned. Dywedodd COSIRA (Cyngor dros Ddiwydiannau Bychain mewn Ardaloedd Gwledig) fod yna gwrs da yng Ngholeg Technegol Gwynedd ym Mangor ond yn anffodus ar ôl cysylltu a’r Coleg, darganfyddwyd nad oedd cwrs ar grochenwaith yn cael ei gynnig yna, nac mewn sefydliad arall yng Ngogledd Cymru. Erbyn Awst 1975 roedd Shaw Munster Cyf. yn cyflogi deg o bobl ac roedd merch ifanc o’r ffatri yn Birmingham yn gyfrifol am hyfforddi. Yn anffodus roedd y pellter o Firmingham i Lanaelhaearn yn creu problemau i gyfarwyddwyr Shaw Munster Cyf ac ar ôl dim ond chwe mis yn y pentref, ymadawodd y cwmni. Roedd gan Antur Aelhaearn dros 700 o droedfeddi sgwar yn awr yn ddigynnnyrch. Erbyn diwedd y flwyddyn honno penderfynwyd creu patrwm Celtaidd i’r cynnyrch gwau. Roedd y patrymau newydd yn llwyddiant. Roedd y cynnyrch yn seiliedig ar beiriannau cartref o hyd a sylwyd fod yna botensial yma. Penderfynodd y Senedd gyflogi staff llawn amser mewn ystafell fechan yn y ganolfan. Hyfforddiant unwaith eto oedd y broblem, llwyddwyd i anfon Mrs Beti Huws i Lundain am hyfforddiant gyda chwmni Knitmater, yna fe fyddai hi, ynghŷd ag un arall, yn hyfforddi gweithwyr yr Antur yn wirfoddol. Y broblem nesaf oedd penderfynu beth i’w wneud gyda’r 700 o droedfeddi gwag. Ystyriwyd cael siop yn hen garafan yr Antur a gwnaed cais i’r perwyl yma ac yn ddiweddarch i ddefnyddio hen stabl Llechdara fel siop, ond gwrthodwyd y ceisiadau. Yna edrychwyd ar addasu rhan o adeilad yr Antur ond gwrthodwyd y cais yma oherwydd gwrthwynwbiad gan yr Adran Ffyrdd a honai fod y lle parcio yn anaddas. Yn 1975 roedd swyddogion o’r Gymuned Ewropeaidd wedi ymweld â’r Antur ac awgrymwyd y buasent yn cael cymorth ganddynt hwy o bosib. Ond er gwaethaf ymdrechion caled yr Aelod Seneddol lleol a Swyddog Datblygu Economaidd Gwynedd, ymhen dwy flynedd wedyn nid oedd ateb byth wedi ei gael. Er hyn, gwnaethwyd cais i gael cefnogaeth y Cynllun Creu Gwaith i ehangu ei gweithgarwch ac i benodi Rheolwr Busnes. O dan amodau’r Cynllun nid oedd gan ddiwydiant yr hawl i wneud elw, ond gan fod yr Antur wedi ei gofrestru fel Cymdeithas Gydweithredol Gyfeillgar, derbyniwyd y cais. Fe’i pasiwyd ym mis Rhagfyr 1976 ac Antur Aelhaearn oedd y diwydiant cyntaf yng ngwledydd Prydain i gael cymorth o dan y cynllun hwn. Roedd y nawdd a dderbyniwyd o dan y cynllun yma yn werth £35,000 i’r ardal a rhoddwyd gwaith i hyd at un ar bymtheg ar y dechrau. Ehangwyd yr adran grochenwaith i bump o weithwyr, ar adran wau i wyth a phenodwyd y Rheolwr hollol bwysig. Fe ymgeisiodd saith ar hugain am y swydd a phenodwyd Eleri Higgins, person gyda profiad yn y maes a dechreuodd ar ei gwaith ym mis Ebrill 1977. Yn 1978 cafodd Eleri faban a sylweddolodd yn fuan bod magu baban a gweithio fel rheolwr yr Antur yn ormod iddi, a bu iddi ymadael a’i swydd. Tua’r un adeg sylweddolwyd fod y gwaith o farchnata’r crochenwaith yn mynd yn fwy fwy anodd gan fod Antur Aelhaearn yn cystadlu a phobl hunan-gyflodedig a oedd yn fodlon cynhyrchu yn eu oriau eu hunain ac am brisiau isel. Penderfynodd Sioned Huws adael ei gwaith yn yr Antur ac ymfudo i Sir Fôn. Erbyn wythnosau olaf 1979 roedd camau eithaf anodd yn wynebu’r Antur. Roedd yr archebion wedi lleihau fel y dechreuodd yr economi ddirywio. Cafodd Carl Clowes swydd newydd yn1980 a symudodd o Lanaelhaearn i Sir Fôn i fyw. Bu rhywfaint o anghytuno ymysg y Senedd am bolisi ac ym mis Medi 1980 teimlai’r Cadeirydd ar y bryd na allai ddal ymlaen yn ei swydd. Ymddiswyddodd ynghŷd â’r swyddogion a etholwyd gydag ef yng Nghyfarfod Blynyddol y flwyddyn honno. Daeth William Arthur Evans yn Gadeirydd. Heddiw mae’r Antur yn dal i fynd, a William Arthur Evans yn dal yn y gadair ac mae’r Senedd yn dal i gyfarfod. Bellach nid oes gan yr Antur cynnyrch gwau na chrochenwaith ond mae’r Senedd yn rhentu’r adeilad i Gyngor Gwynedd at ddefnydd Hyfforddiant Gwynedd. Yno mae bechgyn a merched yn ei harddegau yn cael hyfforddiant mewn gwaith coed a metal. Rheolwr Hyfforddiant Gwynedd ydi Gwyn Hughes yn enedigol o Lanaelhaearn ac yn fab i drysorydd yr Antur ers llawer blwyddyn, Mrs Beti Huws â’i gwr Dewi Lloyd Huws.
Y “Senedd”
Dyma’r corff sy’n rheoli’r Antur ac mae iddo hyd at ddeuddeg o aelodau. Y Senedd sy’n gyfrifol am redeg yr Antur o fis i fis, yn yr un modd ag y rhedir cwmni gan fwrdd cyfarwyddwyr. Dewisir y Senedd yn y Cyfarfod Cyffredinl Blynyddol. Gwnaed ymgais i dorri ar awyrgylch sych arferol ‘Cyfarfodydd Blynyddol’ drwy cael siaradwyr gwadd a chynnig paned o de, Cafwyd anerchiad er enghraifft gan y Tad Tomas O’Murchu o Oilean Cleire, a cafwyd pump o enethod lleol yn arddangos y dillad a wnaed yn Llanaelhaern. Erbyn Mehefin 1974 roedd tua £1,000 wedi ei fuddsoddi yn Antur Aelhaearn ac roedd y Senedd yn barod i ystyried beth a fyddai ei hanturiaeth gyntaf. Digwyddwyd gweld hysbyseb gan fachgen lleol, a oedd bryd hynny yn was sifil yn Aberystwyth, yn nodi ei fod eisiau ymsefydlu fel crochenydd mewn ardal Gymreig. Roedd ei deulu yn hanu o Nefyn ac, er iddo gael ei fagu yn Lerpwl, roedd yn awyddus i ddysgu Cymraeg, ac yn wir roedd wedi llwyddo i wneud hynny i raddau helaeth. Bu i’r Senedd gyfweld Steffan Rhys, ac er fod nifer o grochenyddion yn yr ardaloedd cyfagos penderfynwyd ei gyflogi ar raddfa fechan. Cael gweithdy addas oedd y prif broblem bryd hwnnw, yn ogystal â ceisio cael cartref i Steffan Rhys. Yng Nghorffennaf 1974 cafwyd caniatâd i ddefnyddio modurdy Bryn Meddyg (cartref Carl a Dorothi Clowes) fel crochendy dros dro. Erbyn canol yr Haf roedd hi’n amlwg fod Antur Aelhaearn yn cael cyhoeddusrwydd annisgwyl. Dechreuodd erthyglau amdani ymddangos ym mhapurau Llundain a Lloegr yn gyffredinol, yn ogystal â’r y papurau Cymreig. I fanteisio ar y diddordeb eang yma aethpwyd ati i gynnal arddangosfa lwyddiannus yn yr ysgol. Cafwyd hawl gan y Pwyllgor Addysg i ddefnyddio’r ysgol am pum wythnos yn ystod gwyliau’r Haf- a hynny yn ddi-dâl. Ymwelodd tua 2,000 o bobl a’r Arddangosfa lle y cafwyd esboniad o’r ymgyrch ers 1970 trwy arddangos toriadau papur newydd, llythyrau ac ati. Hefyd yno roedd cynnyrch cyntaf Antur Aelhaearn sef crochenwaith Steffan Rhys. Rhoddwyd y cyfle hefyd i bob crefft a wnaethpwyd yn lleol gael ei harddangos. Roedd un rhan o’r Arddangosfa wedi’i neilltuo oddi wrth y gweddill. Roedd hon yn ymwneud â’r ymweliad i Oilean Cleire, a chyda chymorth map, lluniau a chynnyrch yr ynys, amlinellwyd y ddolen gyswllt. Neilltuwyd cornel arall i amlen arbennig a oedd ar werth – amlen gyda cherdyn eglurhaol oddi mewn iddi ac arni stamp dileu gan Swyddfa’r Post i gofnodi’r ffaith mai Antur Aelhaearn oedd y Gymdeithas Gydweithredol Bentrefol gyntaf yng ngwledydd Prydain Yn ystod haf 1974 daeth cwmni ryngwladol enwog Knitmaster i gysylltiad â’r Antur, ar ôl gweld eitem ar y rhaglen newyddion News at Ten, a bu i un o gyfarwyddwyr y cwmni sef y Br Roly Groome ymweld â Llananelhaearn. Awgrymodd y byddai diwydiant gweu yn yr ardal yn llwyddiannus iawn a soniodd am ei lwyddiant mawr yn yr Alban, Iwerddon a Swydd Efrog. Daeth a pheiriannau ac enghreifftiau gydag ef er mwyn iddo allu profi ei bwynt. Wrth gofio am gymeriad yr ardal a’r cefndir lleol o wau gartref cymeradwyd y syniad gan y Senedd. Prynwyd dau beiriant a chafwyd dau arall yn rhodd. Ar y dechrau defnyddiwyd y peiriannau mewn cartrefi, yna symydwyd y gwaith i garafan fechan a brynwyd yn rhad ac a beintiwyd gan aelodau’r antur. Lleolwyd hon ar dir yr Anrur, gobeithwyd hyfforddi dau neu dri o bobl gyda’i gilydd ond ni fu hyn yn llwyddiant gan ei bod yn rhy oer yn y garafan. Ar y pryd roedd ansicrwydd ynglŷn â beth i’w gynhyrchu gan nad oedd steil arbennig na phatrwm wedi ei benodi. Lluniodd dwy ferch o’r ardal, Joy a Sylfia Williams, gardiau Nadolig erbyn Nadolig 1974 a gwerthwyd 10,000 Gwnaethwyd yr un peth yn 1976 a cyhoeddwyd calendr ym 1975. Yn ystod gaeaf 1975, mewn cydweithrediad â’r Cyngor Sir, dechreuodd Antur Aelhaearn ddosbarthiadau nos Dysgu Cymraeg. Parhaodd y cyrsiau am dair blynedd gyda’r nifer a oedd yn eu mynychu yn amrywio rhwng 8 a 10. Yn y Cyfarfod Blynyddol yn 1975 sefydlwyd Cyfeillion yr Antur i geisio hybu’r cydbwysedd cymdeithasol i’r datblygiadau. Prif nod y cyfeillion oedd cynnal Eisteddfod yn Llanaelhaearn a hynny am y tro cyntaf ers 1926, bron i hanner can mlynedd ynghynt. Cynhaliwyd nifer o weithgareddau er mwyn sicrhau cronfa angenrheidiol, a chafwyd eisteddfod lwyddianus iawn yn yr hydref. Mae’r Eisteddfod yn dal i fynd yn ei blaen heddiw yn ei chartref newydd – Canolfan y Babell. Ym mis Awst derbyniodd Carl Clowes alwad ffôn gan ddiwydiannwr o Birmingham. Roedd wedi darllen am yr Antur yn y Birmingham Daily Post a theimlai y gallent fod o gymorth i’w gilydd. Yn ddiweddarach death y Br Hartheimer o Shaw Munster Cyf., Birmingham i Lanaelhaearn i weld Antur Aelhaearn ac i roi ei syniadau gerbron y Senedd. Dywedodd y byddai ef y gallu sicrhau gwaith i’r Antur yn y farchnad bathodynnau enamel petai adeilad a gweithwyr addas iddo yn lleol. Ymddangosai yn syniad da. Ei gwmni ef a fyddai’n gyfrifol am ddysgu’r dechneg a thalu’r cyflogau. Cafwyd sicrhad mai dim ond pobl leol a fyddai yn cael eu cyflogi ac y buasent yn gweithio ar yr un telerau a’r gweithwyr yn y brif ffatri. Cytunodd y Senedd ar hyn ac aethwyd ati i chwilio am adeilad addas i gynnal y gwaith. Rhyw ddau fis wedyn roedd yr ymdrech i gael adeilad addas yn dal i fynd ymlaen. Roedd teimlad fod cyfle da yn llithro trwy eu dwylo. Tua’r amser yma rhoddwyd ¾ erw o dir yn rhodd i’r Antur, roedd y tir yma yn ymyl y briffordd ynghanol y pentref. Felly, teimlai’r aelodau mae hwn oedd y cyfle i godi adeilad eu hunain ar y tir at bwrpas y gwaith. Er fod yr Adran Gynllunio wedi gwrthod caniatâd i un o cyn-berchnogion y tir adeiladu tai arno roedd yr Antur yn gobeithio y byddent yn cael caniatâd cynllunio oherwydd:-
- Cais ydoedd i gael canolfan gwaith, a olygai waith yn lleol. Yr oedd diweithdra a diboblogi yn uchel yn yr ardal.
- Roedd y cais am yn mynd o flaen Awdurdod newydd, sef Cyngor Dosbarth Dwyfor, a fyddai gobeithio gyda agwedd wahanol tuag at ddatblygiadau ô’r fath
- Y faith bod 160 o’r pentrefwyr. A gynrychiolai Anrur Aelhaearn, ytu ol i’r cais, gyda chefnogaeth y Cyngor Cymuned lleol.
Gwireddwyd gobeithion y pentrefwyr a rhoddwyd caniatâd cynllunio. Dechreuodd y gwaith adeiladu ar y safle yn fuan yn 1975. Yn sgil yr hawl cynllunio fodd bynnag fe ddaeth problemau. Cyhuddwyd y Cyngor o fod yn rhagfarnllyd wrth roi caniatâd cynllunio i Antur Aelhaearn i ddatblygu’r safle. Rhaid pwysleisio nad achwyn ar ran sawl a oedd wedi gwneud cais i godi tai cynt oedd hyn, ond gan ŵr busnes lleol, ac yntau newydd wrthod y cyfle am gynnig cyntaf i brynu’r tir. Pan wnaethpwyd cŵyn yn ffurfiol yn erbyn y Cyngor, death y mater i sylw’r Ombwdsman ac fe gafwyd Cyngor Dosbarth Dwyfor yn euog o ddangos ffafriaeth at Antur Aelhaearn. Rhaid cofio yma nad oedd unrhyw aelod o’r Antur yn cael unrhyw enillion o’r fenter. Yn syml, menter er lles y gymdeithas ydoedd. Adeiladwyd y ganolfan a symudodd Shaw Munster Cyf. i mewn iddi ddiwedd Awst 1975. Roedd gwaith i wyth o bobl a oedd yn fuan iawn wedi cynyddu i ddeg. Agorwyd yr adeilad yn swyddogol ar 20, Rhagfyr 1975 gan Dafydd Wigley, yr aelod Seneddol lleol, gyda Mr J. O. Roberts a’r Dr Eirwyn Ll. Evans yn annerch ar ran Cyngor Sir Gwynedd a Mr R. Edgar Jones, cadeirydd Cyngor Dwyfor, ar ran y Cyngor hwnnw. Yn arwain yr anthem genedlaethol roedd Seindorf Trefor. Adeiladwyd y ganolfan yn gyfangwbwl gan adeiladwyr lleol. Daeth y briciau o Drefor a defnyddiwyd gwenithfan lleol i roi wyneb ar ran o’r adeilad. Cafwyd bil am £11,000 am yr adeilad. Defnyddiwd buddsoddiadau’r Antur a rhoddion nifer fawr iawn o gefnogwyr i godi’r swm yma a sicrhawyd morgais o £6,000 gan awdurdod lleol ar gyfradd safonol o lôg. Ar y dechrau, ar gyfer Shaw Munster Cyf. yn unig yr oedd y ganolfan ond fel yr aeth y cynllun rhagddo, ychwanegwyd darn at yr adeilad gwreiddiol i’w ddefnyddio fel crochendy, adran wau, swyddfa a thoiledau. Wedi’r holl waith caled siom fawr fu i Carl Clowes dderbyn neges ffôn yn oriau man y bore. Roedd gweithiwr o’r becws lleol wedi gweld car wrth ymyl adeilad yr Antur ac wedi sylwi fod sloganau wedi eu peintio ar y ffenestri a’r waliau. Er i Carl Clowes ymweld â’r safle ni allai neb wneud dim tan y bore wedyn. Er i rif y car sef KBD 902F ddod i law ac i’r heddlu ddod o hyd i dun o baent a oedd yn gysylltiedig a’r difrod mewn iard yng nghefn tŷ yn yr ardal, ni fu erlyniad. Hefyd yn 1974 roedd cwmni rhyngwladol enwog Knitmaster wedi cysylltu â’r Antur. Roeddynt wedi gweld eitem ar y rhaglen o’r ardal fynd draw i’r ynys, gan aros yn nhai’r ynyswyr. Trefnwyd y daith ar gyfer Awst 1975, yn wir hon oedd y cyntaf o sawl antur gan i rai o drigolion Llanaelhaearn ymweld â Inis Mor yn1977, ac i ynys Barra (un o ynysoedd Heledd) yn 1979. Erbyn 1975 teimlai’r Senedd y dylai Steffan Rhys gael prentis er mwyn ehangu’r crochendy. Hysbysebwyd y swydd cyn gwyliau’r pasg ond ychydig o wythnosau yn ddiweddarach rhoddodd Steffan Rhys rybudd ei fod yn rhoi gorau i’w swydd, ac ymhen ychydig symudodd ef a’i deulu o’r pentref. Ar ôl cyfweld a’r ymgeiswyr penderfynnwyd cynnig y swydd i Sioned Huws, merch ifanc yn hanu o Wynedd ond yn gweithio yng Nghaerdydd ar y pryd. Yn ffodus iawn cynigiodd Pilling Pottery o swydd Caerhirfryn hyfforddi Sioned. Dywedodd COSIRA (Cyngor dros Ddiwydiannau Bychain mewn Ardaloedd Gwledig) fod yna gwrs da yng Ngholeg Technegol Gwynedd ym Mangor ond yn anffodus ar ôl cysylltu a’r Coleg, darganfyddwyd nad oedd cwrs ar grochenwaith yn cael ei gynnig yna, nac mewn sefydliad arall yng Ngogledd Cymru. Erbyn Awst 1975 roedd Shaw Munster Cyf. yn cyflogi deg o bobl ac roedd merch ifanc o’r ffatri yn Birmingham yn gyfrifol am hyfforddi. Yn anffodus roedd y pellter o Firmingham i Lanaelhaearn yn creu problemau i gyfarwyddwyr Shaw Munster Cyf ac ar ôl dim ond chwe mis yn y pentref, ymadawodd y cwmni. Roedd gan Antur Aelhaearn dros 700 o droedfeddi sgwar yn awr yn ddigynnnyrch. Erbyn diwedd y flwyddyn honno penderfynwyd creu patrwm Celtaidd i’r cynnyrch gwau. Roedd y patrymau newydd yn llwyddiant. Roedd y cynnyrch yn seiliedig ar beiriannau cartref o hyd a sylwyd fod yna botensial yma. Penderfynodd y Senedd gyflogi staff llawn amser mewn ystafell fechan yn y ganolfan. Hyfforddiant unwaith eto oedd y broblem, llwyddwyd i anfon Mrs Beti Huws i Lundain am hyfforddiant gyda chwmni Knitmater, yna fe fyddai hi, ynghŷd ag un arall, yn hyfforddi gweithwyr yr Antur yn wirfoddol. Y broblem nesaf oedd penderfynu beth i’w wneud gyda’r 700 o droedfeddi gwag. Ystyriwyd cael siop yn hen garafan yr Antur a gwnaed cais i’r perwyl yma ac yn ddiweddarch i ddefnyddio hen stabl Llechdara fel siop, ond gwrthodwyd y ceisiadau. Yna edrychwyd ar addasu rhan o adeilad yr Antur ond gwrthodwyd y cais yma oherwydd gwrthwynwbiad gan yr Adran Ffyrdd a honai fod y lle parcio yn anaddas. Yn 1975 roedd swyddogion o’r Gymuned Ewropeaidd wedi ymweld â’r Antur ac awgrymwyd y buasent yn cael cymorth ganddynt hwy o bosib. Ond er gwaethaf ymdrechion caled yr Aelod Seneddol lleol a Swyddog Datblygu Economaidd Gwynedd, ymhen dwy flynedd wedyn nid oedd ateb byth wedi ei gael. Er hyn, gwnaethwyd cais i gael cefnogaeth y Cynllun Creu Gwaith i ehangu ei gweithgarwch ac i benodi Rheolwr Busnes. O dan amodau’r Cynllun nid oedd gan ddiwydiant yr hawl i wneud elw, ond gan fod yr Antur wedi ei gofrestru fel Cymdeithas Gydweithredol Gyfeillgar, derbyniwyd y cais. Fe’i pasiwyd ym mis Rhagfyr 1976 ac Antur Aelhaearn oedd y diwydiant cyntaf yng ngwledydd Prydain i gael cymorth o dan y cynllun hwn. Roedd y nawdd a dderbyniwyd o dan y cynllun yma yn werth £35,000 i’r ardal a rhoddwyd gwaith i hyd at un ar bymtheg ar y dechrau. Ehangwyd yr adran grochenwaith i bump o weithwyr, ar adran wau i wyth a phenodwyd y Rheolwr hollol bwysig. Fe ymgeisiodd saith ar hugain am y swydd a phenodwyd Eleri Higgins, person gyda profiad yn y maes a dechreuodd ar ei gwaith ym mis Ebrill 1977. Yn 1978 cafodd Eleri faban a sylweddolodd yn fuan bod magu baban a gweithio fel rheolwr yr Antur yn ormod iddi, a bu iddi ymadael a’i swydd. Tua’r un adeg sylweddolwyd fod y gwaith o farchnata’r crochenwaith yn mynd yn fwy fwy anodd gan fod Antur Aelhaearn yn cystadlu a phobl hunan-gyflodedig a oedd yn fodlon cynhyrchu yn eu oriau eu hunain ac am brisiau isel. Penderfynodd Sioned Huws adael ei gwaith yn yr Antur ac ymfudo i Sir Fôn. Erbyn wythnosau olaf 1979 roedd camau eithaf anodd yn wynebu’r Antur. Roedd yr archebion wedi lleihau fel y dechreuodd yr economi ddirywio. Cafodd Carl Clowes swydd newydd yn1980 a symudodd o Lanaelhaearn i Sir Fôn i fyw. Bu rhywfaint o anghytuno ymysg y Senedd am bolisi ac ym mis Medi 1980 teimlai’r Cadeirydd ar y bryd na allai ddal ymlaen yn ei swydd. Ymddiswyddodd ynghŷd â’r swyddogion a etholwyd gydag ef yng Nghyfarfod Blynyddol y flwyddyn honno. Daeth William Arthur Evans yn Gadeirydd. Heddiw mae’r Antur yn dal i fynd, a William Arthur Evans yn dal yn y gadair ac mae’r Senedd yn dal i gyfarfod. Bellach nid oes gan yr Antur cynnyrch gwau na chrochenwaith ond mae’r Senedd yn rhentu’r adeilad i Gyngor Gwynedd at ddefnydd Hyfforddiant Gwynedd. Yno mae bechgyn a merched yn ei harddegau yn cael hyfforddiant mewn gwaith coed a metal. Rheolwr Hyfforddiant Gwynedd ydi Gwyn Hughes yn enedigol o Lanaelhaearn ac yn fab i drysorydd yr Antur ers llawer blwyddyn, Mrs Beti Huws â’i gwr Dewi Lloyd Huws.